Бутун дунё бўйлаб қадоқланган сув бозори жадал суръатлар билан ўсиб бормоқда, 2024 йилда тахминан 550 миллион уй хўжаликлари қадоқланган сув истеъмол қилди. Бу йилига 446 миллиард литрдан ортиқ ёки дақиқада 1 миллион литр сув дегани.
Натижада, пластик океанларимизда адабий сузади. Шунингдек, бутун дунё бўйлаб пластик чиқиндиларни камайтириш бўйича ташаббусларга қарамай, қадоқланган сув истеъмоли ҳар йили 5 фоизга ўсишда давом этмоқда ва 2027 йилга келиб унинг ҳажми 515 миллиард литрга етиши кутилмоқда.
Нима учун одамлар қадоқланган сув сотиб олишади?
Буларнинг асосий сабаблари:
Қадоқланган сув таъмининг афзаллиги;
Қадоқдаги сув олиб юриш ва йўлда ичиш учун қулай;
Таркибида хлор ва бошқа прлерепаратлар мавжудлиги туфайли оқава( водопровод) сувининг таъми бузилганлиги;
Оқава сувнинг сифати ҳақида айрим қарашлар ва унга бўлган хавотирлар;
Газланган, алкоголсиз ичимликлар ва истеъмолчилар илгари ичган бошқа ичимликлардан кўра соғломроқлиги;
Турли хил таъмлар ва хушбўй сув турларининг мавжудлиги;
Саёҳат саноатидаги ўсиш ва озиқ-овқат хизматлари соҳасининг кенгайиши бозор ўсишига ҳам таъсир кўрсатди. Бошқа омиллар қаторида аҳоли сонининг кўпайиши, ихтиёрий даромаднинг ўсиши, тез урбанизация ва премиумизациялар ҳам киради.
Қадоқланган сувнинг асосий етказиб берувчилари кимлар?
Энг йирик брендлар қаторига қуйидагилар киради:
- Coca-Cola Company (Dasani) Американинг халқаро ичимликлар корпорацияси ва алкоголсиз ичимликлар концентратлари ва сиропларини ишлаб чиқарувчи, чакана сотувчиси бўлиб, унинг бош қароргоҳи Атлантада (АҚШ) жойлашган. Уларнинг қадоқланган сув маркаларига Dasani, Ciel, Valpre, Glaceau Smartwater va Vitamin Water ZERO киради. 2022 йилда қадоқдаги сувнинг умумий савдоси 4,6 миллиард долларни ташкил этди. Greenpeace ҳисоб-китобларига кўра, Cоcа-Cола 2022 йилда 110 миллиарддан ортиқ пластик идиш ишлаб чиқарган, гарчанд бу барча ичимликларни ўз ичига олмасада.
- PepsiCo (Aquafina) Американинг озиқ-овқат ва ичимликлар ишлаб чиқарувчи халқаро корпорацияси бўлиб, бош қароргоҳи Purchase, АҚШда жойлашган. Уларнинг асосий бренди Aquafina бўлиб, у бутун дунё бўйлаб сотилади. 2022 йилда қадоқланган сувни сотишдан тушган даромад 4,5 миллиард долларни ташкил этган.
- Nestlé дунёдаги энг йирик озиқ-овқат компанияси бўлган, бироқ ўзининг бир қанча бизнесларини сотиб юборган. Nestlé Waters – Nestlé компаниясининг сув бўлими. У бир нечта мамлакатларда 64 та қадоқлаган сув брендига эга. Нестлé сотувларининг тахминан 7 фоизи қадоқланган сувдан олинади. 2022 йилда фақат қадоқланган сувдан тушган даромад 4,2 миллиард долларни ташкил этди. Унинг энг машҳур сув брендларидан баъзилари: PureLife (дунё бўйлаб энг катта бозор улушига эга), Deer Park, Polsha Spring, Acqua Panna, San Pellegrino, Perrier, булоқлар, сув парки, ва сув линияси.
- Danone – Парижда жойлашган франтсуз халқаро озиқ-овқат маҳсулотлари корпорацияси. Уларнинг сув бўлинмаси компаниянинг умумий савдосининг тахминан 15 фоизини ташкил қилади (2022 йилда 3,9 миллиард доллар). Энг машҳур сув брендлари орасида Bonafont ва Aqua мавжуд.
- Hangzhou Wahaha Group Co. Ltd Wahaha Water Хитойда энг тан олинган қадоқланган сув брендларидан биридир. 2022 йилда қадоқ сувидан тушган йиллик савдо даромади 4,2 миллиард долларни ташкил этган.
Ушбу 5 та бренд океанларда сузиб юрган пластик қадоқлар орасида энг кўп учрайди.
Аммо кўплаб қадоқ сувлар ҳам маҳаллий чакана сотувчилар томонидан ўз брендлари остида ишлаб чиқарилади ва сотилади. Масалан, Walmart, Tesco вa Carrefour ўзларининг қадоқланган сув брендларига эга ва Ҳиндистон, Хитой ва Индонезияда чакана сотувчилари ҳисобланди. Кўпгина мамлакатларда бу брендлар юқорида айтиб ўтилган 5 та йирик глобал брендларига қараганда машҳурроқдир.
Бу қанча пластик идишга тўғри келади?
Ҳар бир хонадон кунига ўртача 2 қути( бутилка) сув истеъмол қилади деб ҳисобласак, бу йилига 576 миллион х 365 = 210 миллиард қути дегани. Бу ҳар йили истеъмол қилинадиган жами 480 миллиард пластик бутилкаларнинг 50 фоизи сувдан иборат бўлган тахминларга жуда мос келади.
Пластик идишларнинг қанча қисми қайта ишланади?
Бу бироз баҳсли мавзу, чунки тўпланган деб хабар берилаётган идишлар ва аслида қайта ишланган бутилкалар ўртасида катта фарқ бор.
Яқинда Буюк Британияда ўтказилган тадқиқот шуни кўрсатдики, қайта ишлаш учун йиғилган пластик бутилкаларнинг ярмидан камроғи аслида қайта ишланган. Ellen MakArtur жамғармаси маълумотларига кўра, дунё бўйлаб 2022 йилда ишлаб чиқарилган пластмассаларнинг 95 фоизи қайта ишланмаган .
Бироқ барчаси кундан-кунга ёмонлашиб бормоқда. Янги идишларни тайёрлаш учун қайта ишланган бутилкаларнинг жуда оз қисми ишлатилади. 2020 йилда Coca-Cola ўзининг пластмассасининг атиги 15 фоизини қайта ишланган, Nestle Waters эса атиги 17 фоиз қайта ишланган пластмассадан фойдаланган . Бу рақамлар Coca-Cola компанияси 2030 йилга келиб 100% қайта ишланган пластмассадан фойдаланишни мақсад қилганидан кейин яхшиланди.
IBISWorld таҳлилчиси Нейт Гелманнинг сўзларига кўра, ҳар йили тахминан 6 миллиард фунт стерлинг қийматидаги пластик бутилкалар ташланди ва уларнинг атиги 30 фоизи қайта ишланди. Ушбу 30% нинг атиги бешдан бир қисми озиқ-овқат ва ичимликлар учун қайта ишланган.
Recyclingbin.com маълумотларига кўра: “АҚШдаги пластик бутилкаларнинг 95 фоизи чиқиндихонага ёки куйдириб юбориш учун юборилади. Бу ҳар куни ўртача 60 миллионга яқин пластик бутилкалар чиқиндихона ва ёқиш мосламаларига тушади дегани”.
Аммо барча қадоқ сувларини қайта ишласа, яхши бўладими?
Пластик чиқиндилар муаммонинг фақат бир қисмидир. Фильтрлаш ва ишлаб чиқариш жараёнида ишлаб чиқариладиган ҳар бир галлон сув учун қўшимча 2 галлон сарфланади.
Бундан ташқари, сув нефть ишлаб чиқариш жараёнида ишлатилади, шунингдек, сувни бутун дунё бўйлаб ташиш учун жуда кўп миқдорда CО2 ҳосил бўлади. Ягона ечим – қадоқланган сув истеъмолини камайтириш.
Глобал сув истеъмоли ҳақида хулоса
Хулоса қилиб айтганда, ҳозирги қадоқ сув истеъмолини қисқа ва узоқ муддатда ҳам мувозанатга келтириб бўлмайди. Истеъмолчилар, сув брендлари ва ҳукумат ҳозирданоқ ўзаро чора кўришлари керак. Истеъмолчилар мутлақ заруратдан ташқари, қадоқ сувини истеъмол қилишни тўхтатишлари керак. Ҳукумат тартибга солиш билан бир қаторда яхшироқ муқобил ечимларни тақдим этишда фаол иштирок этиши лозим. Аммо ўзгариш ҳар биримиз пластмассага йўқ дейишимиздан бошланади.
Дилсўз Эшқобилова
