Замонавий технологиялар йилдан йилга ривожланар экан, хавфсизлик масалалари бўйича ҳам илғор ечимлар таклиф қилинмоқда. Болалар учун танага ўрнатиладиган чиплар ғояси ота-оналарга фарзандларининг хавфсизлигини назорат қилишда ёрдам бериш ниятида пайдо бўлган бўлса-да, у шахсий эркинлик ва махфийлик масалалари бўйича баҳсларни келтириб чиқармоқда. Айрим машҳурлар бу технологияни қўллаб-қувватлашса, бошқалар уни кескин танқид қилишади.
Технология қандай ишлайди?
Болалар учун чиплар одатда РФИД (Радио Фреқуенcй Идентифиcатион) ёки НФC (Неар-Фиелд Cоммуниcатион) технологиялари асосида ишлайди. Бу чиплар бола танасига ўрнатилади ва сигнални яқин масофадан тарқатади. Айрим моделлари ГПС технологияси билан жиҳозланган бўлиб, бола ҳаракатларини кузатиш имконини беради. Бу технология орқали ота-оналар болаларининг аниқ жойлашувини билиб, йўқолган ёки хавф остида бўлган болани тез топиш имкониятига эга бўлади.
Афзалликлар ва хавфсизлик
Чипларнинг асосий мақсади — болаларнинг хавфсизлигини таъминлаш. Бу технология йўқолган болаларни тез топиш, ўғирланиш хавфини камайтириш ва ота-оналарга ўз фарзандларининг ҳаракатларини кузатиб бориш имкониятини беради.
Элон Маск каби технологик инноваторлар бу технологиянинг ижобий томонларини таъкидлайдилар. У бир интервюда айтган эди:
«Чиплар нафақат болалар хавфсизлиги учун, балки келажакдаги интеграциялашган технологияларнинг биринчи қадамидир. Биз технология ва инсон организмини бирлаштириш орқали ҳаёт сифатини оширишни мақсад қилмоқдамиз.»
Танқидлар ва хавотирлар
Бироқ, бу технология ҳамма томонидан илиқ кутиб олинмаяпти. Шахсий эркинлик ва махфийликни ҳимоя қилувчи гуруҳлар бу технологияни «кузатувчи давлат» ғоясига қадам деб ҳисоблашади. Айрим ота-оналар ва мутахассислар чип ўрнатишнинг ножўя таъсирлари ва узоқ муддатли оқибатлари ҳақида огоҳлантиради.
Шу билан бирга, Эдвард Сновден, махфийлик масалалари бўйича машҳур фаол, чип технологиясига нисбатан кескин фикр билдириб, шундай деган:
«Чиплар хавфсизлик учун муҳим бўлиши мумкин, лекин уларнинг нотўғри қўлланиши йирик кузатув тизимининг бир қисмига айланиш хавфини туғдиради.»
Келажакда қандай ўзгаришлар кутилмоқда?
Келажакда чип технологиялари янада такомиллашиши ва кўплаб хавфсизлик чораларини таклиф қилиши мумкин. Аммо бу билан бирга, махфийлик ва шахсий эркинлик масалалари муҳим ўринда қолаверади. Технология тарафдорлари ҳам, танқидчилари ҳам чиплар ҳақида ўз фикрларини билдирган ҳолда, бундай инновациялар қандай бошқарилиши кераклиги ҳақида кенг муҳокамалар ўтказишади.
Ота-оналар ва жамиятнинг муносабати
Чип технологиясининг афзалликлари ота-оналар томонидан қўллаб-қувватланмоқда, чунки бу фарзандларини назорат қилишда уларга кучли восита беради. Айниқса, йўқолиш ёки болаларни ўғирлаш ҳолатлари тез-тез учрайдиган ҳудудларда ота-оналар бу технологияни хавфсизликка кафил сифатида кўрмоқда. Баъзи ота-оналар шундай деб фикр билдиради:
«Бугунги дунёда болаларимизни ҳар доим ҳимоя қилиш қийин. Чип орқали фарзандимни исталган вақтда кузата олишим — менга хотиржамлик беради.» — дейди аноним ота-она.
Бироқ, жамиятдаги айрим мутахассислар бу технология ҳақида чуқур ўйлаш зарурлигини таъкидлайди. Психологлар ва педагоглар чип орқали назорат қилиш ота-оналар ва болалар ўртасидаги ишончни бузиши мумкинлигини айтишади. Боланинг шахсий ҳудудига тажовуз қилиш — унинг ўзига бўлган ишончини камайтириши ва мустақиллик туйғусини чеклаши мумкин.
Бола ҳуқуқларини ҳимоя қилувчи ташкилотлар чип технологиясининг узоқ муддатли таъсири ва бола ривожланишига салбий таъсир кўрсатиши мумкинлигидан хавотир билдиришади.
Шу маънода, ота-оналарга технологиялардан оқилона фойдаланиш ва боланинг шахсий ҳаётига ҳурмат қилиш масалаларига жиддий эътибор қаратиш тавсия этилади.
Ҳуқуқий ва ахлоқий масалалар
Болаларга чип ўрнатиш масаласи ҳуқуқий жиҳатдан ҳам муҳокама қилинмоқда. Баъзи давлатларда болалар танасига чип ўрнатиш ҳуқуқий чекловлар билан тўқнашиши мумкин, чунки бу шахсий ҳаётга тажовуз сифатида кўрилиши мумкин. Шунингдек, ота-оналарга бундай технологияни фарзандларига ўрнатишдан олдин, ҳуқуқий масъулият ва оқибатлар ҳақида тушунтириш бериш керак.
Мутахассислар чип технологиясининг ножўя таъсири ҳақида огоҳлантиради. Масалан, Профессор Шошана Зубофф, рақамли технологиялар ва шахсий эркинликлар ҳақида китоб ёзган мутахассис, бундай технологиялар болаларни кузатиш орқали жамиятдаги назоратга асосланган тизимларни кучайтириши ҳақида огоҳлантиради: «Биз болаларимизнинг хавфсизлигини таъминлаш учун технологияларга таяниб, шахсий ҳаётга кириш ва эркинликни чегаралашга тайёрмизми? Бу бизни қандай жамиятга олиб боришини чуқурроқ ўйлашимиз керак.»
Ҳуқуқшунослар эса чип технологияси нотўғри қўлланиш ҳолатларига олиб келиши мумкинлигини таъкидлайди. Масалан, бу технология киберҳужумларга дуч келиши мумкин ва болалар ҳақида махфий маълумотлар ўғирланиши ёки манипуляция қилиниши хавфи мавжуд.
Технология келажаги ва ўзгаришлар
Болалар учун чип технологиясининг келажаги технологик тараққиёт ва жамиятдаги қабул қилинишига боғлиқ. Айрим тадқиқотчилар бу технологиянинг такомиллашуви билан унинг янада хавфсиз ва кўпроқ қабул қилинадиган бўлишини айтишмоқда. Био-имплант технологиялари билан ишлайдиган компаниялар чиплар янада нозик ва хатарсиз бўлиши учун доимий тадқиқотлар олиб боришмоқда.
Аммо, технология қандай ривожланишидан қатъи назар, ҳар бир технологик ечим ўзининг ижтимоий, ахлоқий ва ҳуқуқий жиҳатлари билан баҳоланиши зарур. Технологик тараққиёт инсоният учун кўплаб имкониятлар эшигини очади, лекин у билан бирга келадиган хавф-хатарлар ҳақида чуқур ўйлаш ҳам керак бўлади.
Машҳур технология таҳлилчиси Ювал Ноаҳ Ҳарари технологиялар ва шахсий ҳаёт ўртасидаги ўзаро боғлиқлик ҳақида шундай дейди: «Техногогия орқали назорат қилишнинг имкониятлари кенгайиб бормоқда, лекин биз бу имкониятлардан қачон ва қандай фойдаланиш кераклигини аниқ белгилашимиз зарур. Технология ҳаётимизни осонлаштириши мумкин, лекин у бизнинг шахсий эркинликларимизни ҳам чеклаб қўйиши мумкин.»
Болалар учун чип технологияси хавфсизликни ошириш ва болаларнинг йўқолиши ёки хавф остида қолиши каби ҳолатларни олдини олиш учун кучли восита бўлиши мумкин.
Аммо, бу технологиянинг кенг қўлланиши билан бирга махфийлик, шахсий эркинлик ва технологияларнинг ножўя таъсирлари бўйича жиддий муаммолар келиб чиқиши мумкин.
