Oʻzbekiston har yili 100 tonnaga yaqin oltin ishlab chiqaradi va qimmatbaho metallni eksport qilish boʻyicha dunyodagi yetakchi davlatlardan biri hisoblanadi. Mamlakatning rasmiy xalqaro oltin-valyuta zaxirasi esa 34 milliard dollardan oshgan.
Oʻzbekiston Markaziy banki xalqaro oltin-valyuta zaxirasining qariyb 60 foizi oltin koʻrinishida saqlanadi. Shuningdek, xalqaro zaxira tarkibida AQSH dollar katta ulushga ega. Vaqti-vaqti bilan “zaxiralar kamaydi” yo “koʻpaydi” kabi tushunarsiz xabarlar aslida jahon bozorida oltin narxining oʻzgarishi, dollarning boshqa valyutalarga nisbatan qadrsizlanishi yoki teskari harakat bilan ifodalanishi zarur.
Markaziy bank raisi oʻrinbosari Bobur Abubakirovning WGC nashriga bergan intervyusida Oʻzbekiston zaxiralarining katta qismi nima uchun oltinda saqlanishiga izoh berilgan.
“Avvalo, monetar siyosatni samarali amalga oshirish, valyuta almashinuv kursini qoʻllab-quvvatlash hamda xalqaro obligatsiya (sotib olgan) sohiblari oldida majburiyatlarimizni bajara olishimizga ishonchni oshirish maqsadida shunday qilinadi. Shuningdek, tabiiy ofatlar va tashqi shoklar davrida oltin zaxirasi xalqaro oʻtkazmalar boʻyicha shartnomalarni, mamlakatimiz iqtisodiy farovonligini kafolatlaydi”, — deydi Abubakirov.
Taʼkidlanishicha, Oʻzbekistonda xalqaro zaxiralari tarkibida 375 tonna oltin mavjud va ayni paytda jahon bozorida buning qiymati 22 milliard dollardan oshadi.
Markaziy Bank 2003 yildan buyon Oʻzbekistonda ishlab chiqarilgan oltin boyliklarini sotib oluvchi huquqqa ega yagona idora hisoblangan. Asosan, Navoiy togʻ-kon metallurgiya kombinati oltinlarini sotib olgan Markaziy bank boyliklarni xorijiy bozorda sotish, xorijiy valyutadagi tushumlarni boshqarish orqali monetar siyosatni amalga oshirish imkoniyatiga ega boʻlgan. Shuningdek, oʻz zaxirasini mustahkamlash uchun MB oltinni sotib oladi, bozorda narx koʻtarilsa, sotishi ham mumkin.
2019 yili bosh regulyatorning eksklyuziv huquqi bekor qilindi: endilikda oltin ishlab chiqaruvchi kombinatlar boyliklarni, birinchi navbatda, Markaziy bankka xarid uchun taklif etadi. Agar MB xaridga mayl bildirmasa, oltin birja savdosiga chiqarilishi mumkin. Bundan tashqari, toʻgʻridan-toʻgʻri shartnoma orqali oltin sotilishi mumkin. Bundan koʻzlangan maqsad — mahalliy zargarlik bozorini rivojlantirish.
Markaziy bank raisi oʻrinbosari Bobur Abubakirovning taʼkidlashicha, bosh regulyatlor har safar kombinatlardan oltin xarid qilishi bilan iqtisodiyotga koʻproq mahalliy valyuta muomalaga kiritilishi tayin. Pul massasining koʻpayib ketishini kompensatsiyalash uchun MB oltin sotuvidan tushgan xorijiy valyutani birja savdolariga chiqaradi.
“Zaxiralarni valyuta almashinuv kursini barqaror saqlab turish uchun ishlatishdan yiroqmiz. Aksincha, bizning intervensiya milliy valyutada xarid qilingan oltin hisobiga iqtisodda toʻplangan oshiqcha likvidlikdan tozalashni maqsad qiladi. 2018 yilda ishlab chiqarilgan barcha oltin boyliklari bozorda sotildi va xalqaro zaxira moddiy hajmi oʻzgarmadi, shundan buyon biz neytralitet prinsipiga sobitmiz”, — deydi u.
Markaziy bank oltin zaxiralari qayerda saqlanadi? Ushbu savolga ochiq manbalarda aniq javob yoʻq. Masalan, valyuta boyliklarning qanchasi xorijiy banklar, jamgʻarmalarda saqlanishi haqida MB tomonidan davriy axborot eʼlon qilinadi. Lekin oltin va uning tarkibi, saqlanishiga doir aniq maʼlumotlar oshkor etilmagan.
Bobur Abubakirovning aytishicha, Markaziy bank daromadlarini oshirish maqsadida oltin zaxirasining ayrim qismini xorijdagi investitsion banklarida saqlaydi.
Manbalarga koʻra, oʻzbek oltini Shveysariyaning Syurix shahrida joylashgan bank depozitlarida saqlanadi. Masalan, Uzbekistan Airwaysʼga qarashli uchoq shu yilning 26 oktyabr kuni maxsus reys bilan Toshkent–Syurix–Toshkent parvozini amalga oshirdi. Yuklarsiz parvoz qilganda 86 tonna ogʻirlikda boʻlgan havo kemasi parvozdan oldin texnik koʻrsatkichlarga asosan maksimal ogʻirlikda — 186 tonna boʻlgani koʻrsatilgan.
Keyinroq, 10 noyabrga qadar Syurixga yana ikkita maxsus reys amalga oshirildi.
Xulosa shundayki, Oʻzbekiston milliy boyligining barchasi mamlakat ichida saqlanmaydi va hozircha ochiqlangan maʼlumotga koʻra, xorijiy bankdagi depozitga qoʻyilgan oltindan Markaziy bank qoʻshimcha daromad koʻradi. Katta ehtimol bilan, ushbu daromad xalqaro zaxirani boyitishga yoʻnaltiriladi.
Alisher Roʻzioxunov, jurnalist
