Акация (Acacia) — дарахт ва буталар турига мансуб бўлиб, дунё бўйлаб 1300 дан ортиқ тури мавжуд. Улар асосан Африка, Австралия ва Осиё минтақаларида кенг тарқалган. Акациялар тропик ва субтропик иқлимга мослашган бўлиб, қурғоқчиликка чидамлилиги билан ажралиб туради.
Акациянинг ҳимоя механизмлари
Акация дарахтлари турли таҳдидлардан ҳимояланиш учун қуйидаги усуллардан фойдаланади:
Тикан ва заҳарли моддалар: Кўпгина акация турлари ўткир тиканлар билан қопланган. Баъзи турлари эса кимёвий моддалар чиқариб, зарар етказувчи ҳайвонларга қарши ҳимояланади.
Акация жирафлар ва бошқа ўтхўр ҳайвонлар томонидан еб қўйилаётганини сезганда, ҳавога танин моддасини чиқаради. Бу модда акация баргларини аччиқ ва заҳарли қилади. Атрофдаги акация дарахтлари ҳам бу сигнални қабул қилиб, ҳимоя тизимини фаоллаштиради.
Чумолилар билан ўзаро ҳамкорлик: Баъзи акация турлари чумолилар билан манфаатли ҳамкорлик (мутуализм) муносабатларини ҳосил қилади:
Акация ширин нектар ишлаб чиқаради ва чумолиларни жалб қилади.
Чумолилар эса акацияни зараркунандалар ва ўтхўр ҳайвонлардан ҳимоя қилади.
Баъзи акация турлари чумолилар яшаши учун махсус бўшлиқ (уялар) ҳосил қилади.
Акациянинг табиатга ва инсонларга фойдаси
Акация чуқур илдиз отгани сабабли тупроқни мустаҳкамлаб, эрозиянинг олдини олади.
Акация асаларилар ва капалаклар учун муҳим нектар манбайи ҳисобланади.
Атмосферадаги азотни тупроққа бойитишда иштирок этади, бу эса бошқа ўсимликлар учун фойдали муҳит яратади.
Акациянинг амалиётдаги қўлланилиши
Тиббиёт ва саноатда ишлатилиши:
Акациянинг қобиғи ва смоласи тиббиёт ҳамда саноатда ишлатилади.
Масалан, акация смоласи (гумми арабика) озиқ-овқат ва дори воситалари таркибида учрайди.
Ёғочи мустаҳкам ва чидамли бўлгани учун мебельсозлик ва қурилиш материаллари сифатида қўлланилади.
Озиқ-овқат саноатида ишлатилиши:
Баъзи акация турларининг уруғлари қаҳва ўрнида истеъмол қилинади.
Энг машҳур акация турлари
Қизил акация (Acacia nilotica) – Африка ва Ҳиндистонда дору воситаси сифатида ишлатилади.
Олтин акация (Acacia pycnantha) – Австралиянинг рамзий ўсимлиги ҳисобланади.
Оқ акация (Robinia pseudoacacia) – Чин акация эмас, балки «Сохта акация» ҳисобланади, лекин халқ орасида «Оқ акация» деб номланади. У асаларилар учун яхши нектар манбаи ҳисобланади.
Сариқ акация (Caragana arborescens) – Марказий Осиё иқлимига мослашган бўлиб, яширин девор ёки шамол тўсиғи сифатида экилади.
Акациянинг Ўзбекистонда учраш ҳолати
Ўзбекистонда чин акация табиий ҳолда учрамайди, аммо иссиқхоналар ва ботаника боғларида ўстирилмоқда.
Қорақалпоғистон ва Бухоро вилоятларида чўлланишга қарши курашиш мақсадида акация экиш тажрибалари олиб борилмоқда.
Акация шаҳарларда кўкаламзорлаштириш мақсадида ҳам экилмоқда, айниқса, парк ва хиёбонларнинг эстетик кўринишини яхшилаш учун ишлатилади.
Оқ акация асаларичилик учун муҳим бўлиб, асал ишлаб чиқаришда кенг қўлланилади.
Акация турлари тупроқни эрозиядан ҳимоя қилади ва шўрланишга қарши курашишда ёрдам беради.
