Бугунги кунда кучли таъсир қилувчи моддалар (КТҚМ) муаммоси нафақат тиббий, балки ижтимоий ва ҳуқуқий тусга эга глобал муаммолардан бири ҳисобланади. Дастлаб бу дорилар тиббий мақсадда — оғриқни камайтириш, уйқусизликни даволаш, ташвиш ёки эпилепсияни енгиллаштириш учун яратилган эди. Аммо уларни тиббий назорацисиз, ўзбошимчалик билан истеъмол қилиш инсон организми учун жиддий хавф туғдиради.
Ўзбекистон Республикасининг “Гиёҳвандлик воситалари ва психотроп моддалар тўғрисида”ги Қонуни ҳамда Соғлиқни сақлаш вазирлиги томонидан тасдиқланган рўйхатларга кўра, кучли таъсир қилувчи моддаларга трамадол, кодеин, диазепам, фенобарбитал, прегабалин, габапентин, клонозепам, лоразепам, мефедрон, α-PVP, модафинил каби препаратлар киради. Улар марказий нерв тизимига бевосита таъсир қилиб, кўплаб физиологик ва психик ўзгаришларни чақиради.
Руҳий ва невропсихологик оқибатлар
КТҚМнинг энг хавфли жиҳати — уларнинг мия биокимёсига чуқур аралашувидир. Бундай моддалар дофамин, серотонин, норадреналин каби нейромедиаторлар балансини бузади. Натижада:
- Тизимли руҳий ўзгаришлар: инсоннинг кайфияти беқарорлашади, аввалги қизиқишлари йўқолади, диққат сусаяди.
- Патологик истак (craving) пайдо бўлади — бу ҳолатда одам моддани истамасдан тура олмайди, миясида фақат уни топиш ва истеъмол қилиш фикри устун бўлади.
- Психоз ва галлюцинациялар — айниқса синтетик психостимуляторлар (катинонлар, мефедрон, “α-PVP”) истеъмолида. Бемор реалликни йўқотади, ўзига ёки бошқаларга хавф туғдиради.
- Депрессия ва ўз жонига қасд фикрлари — моддадан воз кечиш жараёнида (абстиненция) ёки узоқ муддатли истеъмолдан кейин тез-тез учрайди.
- Шахс ўзгаришлари — лоқайдлик, ҳамдардликнинг йўқолиши, ёлғончилик ва ижтимоий бефарқлик кучаяди.
Жисмоний (соматик) оқибатлар
КТҚМнинг зарарли таъсири бутун организмга тарқалади:
- Юрак-қон томир тизими: юрак уриши бузилиши, қон босимининг кескин ўзгариши, аритмиялар, юрак ишемияси ёки инсульт.
- Нафас тизими: опиоидлар (трамадол, кодеин) нафас марказини сусайтириб, ўлим билан тугайдиган нафас тўхташига сабаб бўлиши мумкин.
- Жигар ва буйраклар: препаратларнинг токсик метаболитлари туфайли гепатит, жигар дистрофияси ва буйрак етишмовчилиги ривожланади.
- Ошқозон-ичак тизими: иштаҳа йўқолади, қорин оғришлари, қабзият ёки ич кетиш ҳолатлари кузатилади.
- Репродуктив тизим: эркакларда потенция пасаяди, аёлларда ҳайз цикли бузилади, ҳомиладорлик асоратли кечади.
Ижтимоий ва ахлоқий оқибатлар
КТҚМга қарамлик нафақат инсон саломатлигини, балки унинг ижтимоий мақомини ҳам емириб боради:
- Оила ва иш жойидаги муаммолар — ишончсизлик, низолар, ишдан бўшатилиш.
- Жиноят ва зўравонлик ҳолатлари — моддани топиш мақсадида қонунбузарликка мойиллик ортади.
- Ижтимоий изоляция — дўстлар, қариндошлар билан алоқалар узилади, инсон жамиятдан четланади.
- Молиявий инқироз — қарамликнинг асосий оқибатларидан бири бўлиб, моддани топиш учун инсон ўз мулкини, ҳатто оила буюмларини сотади.
Узоқ муддатли оқибатлар
Доимий КТҚМ истеъмоли организмда қайтарилмас ўзгаришларга олиб келади:
- Мия атрофияси ва когнитив пасайиш — хотира, фикрлаш, эътибор сусаяди.
- Иммунитетнинг заифлашуви — ОИВ, гепатит В ва С, сил инфекцияларига мойиллик ортади.
- Эндокрин тизим бузилиши — гормонал дисбаланс, семириш ёки анорексия.
- Психосоматик касалликлар — юрак неврози, гастрит, тери аллергик реакциялари.
- Умрнинг қисқариши — статистик маълумотларга кўра, КТҚМни узоқ истеъмол қилган шахсларнинг умр давомийлиги соғлом аҳолига нисбатан 15–20 йилга қисқароқ.
Кучли таъсир қилувчи моддалар — бу икки қиррали қилич: тўғри ишлатилса — даво, нотўғри ишлатилса — фожиа.
Улар нафақат мия ва танага, балки инсоннинг бутун ҳаётига зарар етказади — оиласини, жамиятдаги ўрнини, соғлигини, ҳатто ҳаётини олиб қўяди.
Ҳар биримиз, айниқса тиббиёт ходимлари ва ўқитувчилар, аҳолининг тиббий саводхонлигини ошириш, наркотик ва психотроп моддаларнинг хавфини тушунтириш, ҳамда профилактика маданиятини шакллантириш орқали жамиятни бу хавфдан ҳимоя қилишимиз керак.
Абдукахарова Гулноза Курбановна
РИРСИАТМ нарколог шифокори
